Storytelling – jeśli nie Campbell, to kto?

Kilka ostatnich wpisów poświęconych było kontrintuicyjności. Temat z całą pewnością jeszcze powróci, ale żeby nie zanudzić wracam na chwilę do kwestii mitu jako wzorca dobrej opowieści. Gdy mowa jest o storytellingu i strukturze mitycznej historii zawsze wyskakuje Joseph Campbell i jego schemat monomitu (zobacz tu). Czy jednak jesteśmy w takim razie skazani na Campbella? Niekoniecznie.

Campbell to ukochany guru Ameryki. Bohater setek wywiadów i programów telewizyjnych. Idol Geogre’a Lucasa i trochę mimowolny sprawca sukcesu Gwiezdnych wojen, uwielbiany potem przez całe Hollywood. Jednym słowem gość o statusie popkulturowego półboga. Skoro więc Campbell opracował uniwersalny schemat mitu to wszyscy odwołują się właśnie do niego.

Campbell nie był jednak pierwszym, który dostrzegł istnienie takiego stałego wzorca tradycyjnych opowieści. Na długo przed nim zrobił to rosyjski badacz Władimir Propp, który zajmował się tak zwaną bajką magiczną (Morfologią bajki magicznej). Podobnie jak inni folkloryści Propp starał się jakoś uporządkować ludowy materiał narracyjny. I podobnie jak innym folklorystom szło mu to marnie. W bajce bowiem wszystko wydaje się zmieniać bez ładu i składu. Raz pojawia się Kościej, raz smok, albo wampir. Czasami ktoś porywa królewnę, a czasami dzieci gubią się w lesie. Postacie i ich atrybuty migają niczym w kalejdoskopie. Przełom nastąpił, gdy Propp w przeciwieństwie do swoich poprzedników, skoncentrował się nie na postaciach i ich cechach, a na działaniach. Okazało się wtedy, że na pewnym poziomie ogólności są one w wysokim stopniu powtarzalne (Propp takie uogólnione rodzaje działań nazwał funkcjami). Co więcej, ku zdziwieniu samego Proppa, okazało się także, że kolejność takich funkcji jest niezmienna. Owe funkcje to:

1. Odejście (któryś z członków rodziny odchodzi z domu);
2. Zakaz (bohaterowi zabrania się robić pewnej rzeczy);
3. Naruszenie (bohater łamie zakaz);
4. Poszukiwanie informacji (antagonista bohatera zbiera informacje na jego temat);
5. Udzielenie informacji (antagonista zdobywa informacje o bohaterze);
6. Podstęp (antagonista przygotowuje się do wyrządzenia szkody);
7. Mimowolna pomoc (ofiara nieświadomie współpracuje z antagonistą);
8. Szkodzenie (antagonista wyrządza krzywdę ofierze, która ponosi pewną stratę);
9. Pośrednictwo (właściwy bohater dowiaduje się o stracie zadanej przez antagonistę);
10. Początek przeciwdziałania (bohater decyduje się naprawić szkodę);
11. Wyprawa (bohater wyrusza z domu);
12. Pierwsza funkcja darczyńcy (bohaterowi zostaje wyznaczone zadanie kwalifikujące);
13. Reakcja bohatera (bohater wykonuje zadanie kwalifikujące);
14. Przekazanie (bohater otrzymuje magiczny środek);
15. Przemieszczenie (bohater zostaje przeniesiony do miejsca ostatecznej próby);
16. Walka (konfrontacja bohatera i antagonisty);
17. Nacechowanie (bohater zostaje naznaczony);
18. Zwycięstwo (pokonanie antagonisty);
19. Usunięcie nieszczęścia (naprawienie szkód wyrządzonych przez antagonistę);
20. Powrót (bohater wyrusza w drogę powrotną);
21. Pościg (krewni antagonisty ścigają bohatera);
22. Ratunek (bohater przechytrza pościg);
23. Nierozpoznane przybycie (bohater w tajemnicy powraca do domu);
24. Bezpodstawne roszczenia (fałszywy bohater przywłaszcza sobie osiągniecia bohatera);
25. Trudne zadanie (bohater otrzymuje zadanie weryfikujące jego bohaterskość);
26. Wykonanie (bohater wykonuje zadanie weryfikujące);
27. Rozpoznanie (bohater zostaje rozpoznany);
28. Zdemaskowanie (ujawnienie kłamstwa fałszywego bohatera);
29. Transfiguracja (bohater przyjmuje nową, atrakcyjniejszą postać);
30. Ukaranie (fałszywego bohatera spotyka kara);
31. Wesele (bohater żeni się i najczęściej dzięki temu zostaje też królem).

W realnych bajkach nie zawsze obecne są wszystkie funkcje. Jeśli jednak brakuje na przykład funkcji 4, 5, 6 i 7, to funkcja 8 nastąpi po funkcji 3, zachowując kolejność wyznaczaną przez wykryty schemat.

Jak widać układ funkcji jest bardzo zbliżony do schematu monomitu. W istocie oba schematy są komplementarne i jedynie inaczej rozkładają akcenty. Propp podobnie jak Campbell zakładał zresztą, że bazą dla tego układu jest struktura rytuałów przejścia (Historyczne korzenie bajki magicznej).

Elementarna struktura rytuałów przejścia	Elementarna struktura mitu	Zmodyfikowane (Vogler) etapy monomitu (Campbell)	Sekwencja bajkowych funkcji (Propp)
1.       Faza separacji	1.       Odejście	1.       Wprowadzenie w zwyczajny świat
		2.       Wezwanie do wyprawy	1.       Odejście 2.       Zakaz 3.       Naruszenie 4.       Poszukiwanie informacji 5.       Udzielenie informacji 6.       Podstęp 7.       Mimowolna pomoc 8.       Szkodzenie
		3.       Sprzeciwienie się wezwaniu
		4.       Pomoc mentora	9.       Pośrednictwo 10.    Początek przeciwdziałania
		5.       Przekroczenie pierwszego progu	11.    Wyprawa
2.       Faza liminalna	2.       Inicjacja	6.       Próby wstępne	12.    Pierwsza funkcja darczyńcy 13.    Reakcja bohatera 14.    Przekazanie
		7.       Konfrontacja ze strachem
		8.       Próba zasadnicza	15.    Przemieszczenie 16.    Walka 17.    Nacechowanie 18.    Zwycięstwo
		9.       Osiągnięcie celu	19.    Usunięcie nieszczęścia
3.       Faza integracji	3.       Powrót	10.    Droga powrotna	20.    Powrót
		11.    Kryzys	21.    Pościg 22.    Ratunek
		12.    Powrót i zmiany	23.    Nierozpoznane przybycie 24.    Bezpodstawne roszczenia 25.    Trudne zadanie 26.    Wykonanie 27.    Rozpoznanie 28.    Zdemaskowanie 29.    Transfiguracja 30.    Ukaranie 31.    Wesele

Odmienne rozłożenie akcentów pozwala jednak na konstruowanie mitopodobnych (a więc skutecznych) opowieści marketingowych z nieco innych elementów. I w kolejnym poście będzie właśnie o tym.